Omcalarm dinlenme halinde oldukları kış ve erken ilkbahar döneminde bir yaşlı dallar (ürün budaması) ve yaşlı kollar (gençleştirme budaması) üzerinde yapılan budamalara "Kış budaması"; gelişme devresinde yeşil aksam üzerinde yapılan budamaya ise "Yaz budaması" veya "Yeşil budama" denilir. Diğer yandan, bağın kurulmasından başlayarak omcaların genç (yenice) devrelerinde şekil, olgunluk devrelerinde ürün, yaşlılık devrelerinde ise gençleştirme budamaları önem kazanır.

 

Şekil Budamaları

 

Bağcılıkta şekil budamaları, omcalara uygun bir şeklin verilmesi amacıyla, aşılı ve yerli fidanların bağa dikilmeleri veya anaçların bağda aşılanmalarından sonra başlayan ve 3-4 yıl devam eden budama işlemleridir. Şekil budamaları ardarda gerçekleştirilen kış ve yaz budamalarından oluşur. Asmalara verilen terbiye şekilleri, iklim ve toprak koşullarına, çeşitlerin budama isteklerine ve değerlendirme şekillerine, çeşit ve anacın gelişme kuvvetine göre çok çeşitli olmasına rağmen, bütün bu şekillerin oluşturulmasında ilk ve en önemli aşama, mümkün olduğu kadar kısa süre içinde kuvvetli ve düzgün gelişmiş bir gövdenin oluşturulmasıdır. Bu nedenle, ilk iki gelişme sezonunda gerçekleştirilen şekil budamaları bütün terbiye şekillerinde aynıdır

 

Gövdeninin yüksekliği, iklim ve toprak koşulları ile omcanm desteğe alınıp alınmaması durumu dikkate alınarak oluşturulur. Serin ve kurak iklimler ile omcalarm desteksiz olarak yetiştirildiği sistemlerde (Goble gibi) gövde yüksekliği 25-50 cm arasında değişirken; sıcak ve yağışlı iklimlerde, özellikle telli destek sistemine sahip olan bağlarda gövde yüksekliği 80-120 cm arasında değişmekle beraber, bazı durumlarda 160 cm'ye kadar yükselebilmektedir.

 

a) Gövdenin oluşturulması

 

1. Yıl:

 

Aşılı veya yerli asma fidanlarının bağa dikildiği, ya da anaçların bağdaki yerlerinde aşılandıkları ilk yıim gelişme döneminde serin ekolojilerde, normal bakım işlemlerinin dışında herhangi bir şekil budaması yapılmaz (ancak sıcak bölgelerde şekil budamalarına ilk gelişme döneminde başlamr). Kışa girerken omcalarm kökboğazı soğuklardan korumak amacıyla toprakla kümbet yapılarak kapatılır.

 

2. Yıl:

 

Erken ilkbaharda (Mart-Nisan) omca üzerinde dik ve kuvvetli büyüyen bir dal seçilerek iki göz üzerinden budanır (Birinci kış budaması). Bu gözlerden oluşan sürgünlerin uzunluğu 30-40 cm'ye erişince, bunlardan daha kuvvetli olanı bırakılarak diğeri dipten çıkarılır (İlk yaz budaması). Gövdeyi oluşturmak üzere bırakılan sürgün yanındaki hereğe bağlanır. Bu sürgün düzgün bir gövde oluşturmak üzere her 20-25 cm uzunluk kazandıkça hereğe yeniden bağlanır. Sürgünün uzunluğu, verilecek gövde yüksekliğini 40-45 cm aştığında, gövde yüksekliği üzerinden tepe vurma (tepe alma) yapılır (İkinci yaz budaması). Serin iklimlerde sürgün üzerindeki koltuk sürgünleri tamamen almır (Üçüncü yaz budaması) (Sıcak bölgelerde ise oluşturulacak terbiye şekline göre gövdenin üst kısmındaki koltuk sürgünlerinin bir kısmı bırakılabilir). Böylece gövdenin oluşturulması tamamlanmış olur 

 

3. Yıl:

 

Kış budama döneminde gövdenin üzerindeki sürgün ve sülükler temizlenir, herek ve bağlar kontrol edilir (İkinci kış budaması). Gözlerin sürmesi ile birlikte oluşturulacak terbiye sistemine uygun şekil budamalarına geçilir.

 

A. Goble terbiye şeklinin oluşturulması

 

Geleneksel bir terbiye şekli olarak ülkemizde değişik tiplerine yaygın olarak rastlanılan bu şekilde, alçak bir gövde (25-50 cm) üzerinde 3-6 adet kol bulunur. Bu görünüşü ile ayaklı bir kaseyi andırır. Kolları üzerinde genellikle kısa budama yapılır. Bu sistemde omcalar desteğe alınmaz. Dört kollu bir goble şekli oluşturmak için üçüncü gelişme dönemi başında oluşan,yeni sürgünlerden üstten 4 tanesi bırakılır, diğerleri alınır (Eğer gövde kısa ise (25-30 cm) en üst 2 sürgün bırakılır). Bırakılan sürgünler üçüncü yaz gelişme dönemi boyunca gelişmelerini sürdürürler.

 

4. Yıl:

 

Kış budama döneminde, gövde üzerindeki 4 dal ikişer göz üzerinden budanarak (Üçüncü kış budaması) kolların oluşturulmasına başlanır. 5. ve daha sonraki yıllarda her kol üzerinde kısa budanmış (2,3 göz) bir dal (kalem) bırakılarak şekil geliştirilir. (Şekil 8.11-B).

 

B. Guyot terbiye şeklinin oluşturulması

 

Uzun (karışık) budama isteyen çeşitler için dünyada yaygın şekilde uygulanan Guyot, telli destek sistemi kulllamlarak genellikle çift kollu olarak oluşturulur. Her iki kolu üzerinde de birer adet uzun budunan ürün dalı ve 2 göz üzerinden budanmış yemleme dalı bulunur. Şeklin oluşturulmasında ilk üç yıl yukarıda goble için açıklanan yöntem aynen uygulamr. Yani üçüncü yaz gelişme dönemi başında yeni oluşan sürgünlerden üstte bulunan 4'ü bırakılır, diğerleri alınır.

 

4. Yıl:

 

Yaz boyunca gelişmelerini sürdüren bu sürgünlerden üçüncü kış budaması sırasında karşılıklı ikisi ürün dalı olarak uzun, yine karşılıklı ikisi de yenileme dalı olarak 2 göz üzerinden kısa budanarak şekil tamamlanmış olur. Daha sonraki kış budamalarının nasıl yapılacağı, "Ürün budaması" bölümünde anlatılacaktır.

 

C. Kordon terbiye şeklinin oluşturulması

 

Oluşturulması ve budanması daha kolay olduğundan özellikle kısa budama isteyen çeşitler için dünyada en çok tercih edilen terbiye şeklidir. Genellikle çift kollu olarak oluşturulur ve kollar üzerinde 15-24 cm aralıklarla sıralanan başlar yer alır. Başlar üzerinde genellikle kısa budama (2-3 göz) yapılır. Ancak uzun budama isteyen çeşitlerde başlar üzerinde karışık budama yapılır ve bu sisteme Lenz Moser adı verilir.

 

Şeklin oluşturulmasına, yukarıda açıklanan Goble ve Guyot'ta olduğu gibi üçüncü gelişme dönemi başında başlanır. Gövde üzerinde oluşan sürgünlerden en üstteki ikisi bırakılır, diğerleri alınır. Kolları oluşturacak olan bu iki karşılıklı sürgün 25-30 cm uzunluk kazanınca, kırılmamasma özen gösterilerek yatırma teline bağlanır. Yaz boyunca

gelişmelerini sürdüren bu iki sürgün her 20-25 cm uzunluk kazandıkça tele düzgün şekilde bağlanır. Böylece kolların düzgün oluşması sağlanır. 

 

4. Yıl:

 

Üçüncü kış budaması sırasında, kolların uç kısmındaki kalınlık 8 mm veya daha fazla ise kolların oluşumu tamamlanmış demektir. Tersine kolların uca yakın kısımları yeteri kadar kalmlaşmamışsa, kolların ucunda altta oluşmuş bir göz bırakılarak kısaltılır. Kollar üzerindeki gözlerin sürmesinden kısa bir süre sonra, uç gözden oluşan sürgün dışında, kolların alt kısmından oluşan tüm sürgünler koparılır. Kolun uç alt gözünden oluşan sürgünün, yatırma teline bağlanarak düzgün gelişmesi sağlanır. Böylece eğer kollar 3. yılda tamamlanmamışsa, 4. yılda tamamlanır. İyi bakılan bir bağda kollar 3. yıl sonunda tamamlanır. Ancak kollar üzerinde başların oluşturulması 4. ya da 5. kış budaması sırasında tamamlanır.

 

Ürün (kış) budaması

 

Şekil budamaları tamamlanarak uygun bir terbiye şekli oluşturulan omcalarda her yılın kış dinlenme döneminde yapılan budamadır. Bu budama ile üzüm çeşitlerinin budama isteği (kısa veya karışık), iklim ve toprak koşulları, kullanılan anaç, omcalarm gelişme durumu ve terbiye şekli dikkate alınarak, her omca üzerinde, o ürün yılı içinde kaliteli olarak olgunlaştırabileceği düzeyde ürün için gerekli sayıda ürün dalı ve kışlık göz bırakılır. Ürün budaması ya kısa ya da karışık (uzun) olarak yapılır.

 

Kısa budama

 

Bir yaşlı dalların dip gözleri daha verimli olan üzüm çeşitleri ile iri taneli ve salkımlı sofralık üzüm çeşitleri (Çavuş, Razakı, Hafızali, Müşküle, Hönüsü, Hamburg misketi, Cardinal, Alfons gibi) için uygun olan bu budama tekniğinde bir yaşlı dallar genellikle 2-3 göz üzerinden budanır. Ancak çok zayıf dallar bir, çok kuvvetli dallar ise dört göz üzerinden budanabilir. Goble ve Kordon terbiye şekillerinde yaygın olarak uygulanır.  Goble'de her kol üzerinde kola en yakın dal gelişme kuvvetine bakılarak 1-4 göz üzerinden budanır. Diğer dallar ise, bunları taşıyan iki yaşlı dal parçası ile birlikte, budamada bırakılan daim hemen üzerinden kesilerek çıkarılır. Şekilde kısa budama sırasındaki kesim yerleridir. Kordon terbiye şeklinde kollar üzerindeki başlar da aynı prensibe göre budanır. Kısa budama sırasında bırakılan ürün dalma "kalem" de denilir. Eğer dal aşağıya doğru yönelmiş veya çok zayıf gelişmiş ise dal kalem olarak seçilebilir 

 

Karışık (uzun) budama

 

Bir yaşlı dallarının dip gözleri daha az verimli olan üzüm çeşitleri (Yuvarlak Çekirdeksiz, Sultani Çekirdeksiz, Kalecik karası, Öküzgözü, Boğazkere, Narince, Emir) ile küçük taneli ve salkımlı şaraplık çeşitler (Pinot noir, Riesling, Gamay) için uygun bir budama yöntemidir. Prensibi, bir önceki yılın yenileme dalı üzerindeki bir yaşlı dallardan altta olanı  "Yenileme dalı" olarak seçilir ve 2 göz üzerinden budanır. Üstteki ise gelişme kuvvetine göre 5 veya daha fazla göz üzerinden  "Ürün dalı" olarak budanır. Bir önceki yılın ürün dalı ise  noktasından kesilerek üzerindeki bir yaşlı dallarla birlikte çıkarılır..

 

Budama zamanı

 

Bağlarda ürün (kış) budaması, sonbaharda yaprakların döküldüğü dönemden, ilkbaharda gözlerin kabarmaya başladığı döneme kadar geçen süre içersinde yapılır.

Ancak, bu devre içinde budamanmm yapılacağı zamanı iklim koşulları belirler. Kışları ılık geçen Ege ve Akdeniz bölgelerinde yaprak dökümünden itibaren hava ve toprak koşullarının elverişli olduğu dönemlerde budama yapılabilir. Böylece kış dönemindeki nispeten boş işgücü değerlendirilerek, ilkbahardaki iş yoğunluğu hafifletilmiş olur. Ancak kışları sert geçen ve ilkbahar geç donlarının tehlike yarattığı yörelerde budamanın mümkün olduğu kadar geciktirilmesi faydalıdır. Bu yüzden İç ve Doğu Anadolu'da budama Mart sonu veya Nisan başında yapılır.

 

Budama aletleri

 

Bağlarda en yaygın kullanılan budama aleti bağ makaslarıdır. Bunların çok değişik tipleri varsa da, bağ makası olarak adlandırılan aletin iki yüzü de keskin, kesici ağızlarının uç kısımları sivridir. Diğer yandan ülkemizin bazı bölgelerinde ağızları kavisli çakı tipinde aletlerle de budama yapılmaktadır. Bunların düz ağızlı olanlarına serpet, ince testere dişli olanlarına çekme denilir. Yine son yıllarda basınçlı hava ile çalışan pnömatik makaslar da özellikle büyük bağların budanmasında kullanılmaktadır. Kaim dalların ve çardak tipi yüksek terbiye sistemlerin budanmasında ise uzun saplı ve çift elle kullanılan makaslardan yararlanılmaktadır. Yine kurumuş ve kaim dalların budanmasında uca doğru incelen özel budama testereleri de kullanılmaktadır.