1. Buğday Hasadının Önemi
Hızla artan Ülke nüfusumuzun beslenmesinde buğday hasadı ile elde edilen ürünün büyük önemi vardır. Buğday ürününden elde edilen un, bulgur, makarna, nişasta insan beslenmesinde; buğday bitkisinin sapları ise kâğıt-karton sanayinde ve hayvan beslenmesinde kullanılmaktadır. Bu nedenle gerek Dünya’ da ve gerekse ülkemizde özellikle buğday üretiminde herhangi bir nedenle azalma olduğunda gerek ekmek fiyatları veya gerekse undan yapılan gıda maddelerinin fiyatları yükselerek doğrudan herkesi etkilemektedir. Bu nedenle her ülke için buğday üretimi açısından yeterli olmak ve stoklarında yeterince buğday ürünü bulundurmak stratejik bir önem arz etmektedir. Türkiye’de buğday yaklaşık 9.4 milyon hektar arası alanda ekilmekte, üretimde yıldan yıla değişmekle birlikte 20 milyon ton civarında gerçekleşmektedir. Dekardan alınan ortalama verim de yaklaşık 213 kg civarındadır.
Ülkemizde 1 kişinin beslenmesi için ortalama yıllık 225 kg buğday gerekli olduğu düşünülürse 67 milyon nüfusumuz için 15,1 milyon ton buğdaya ihtiyaç vardır. Ülkemizde her yıl yaklaşık 9.4 milyon hektarlık alana buğday ekimi için ise dekara 20 kg tohumluktan yaklaşık 1.9 milyon ton gerekmektedir. Yine her yıl gerek depolamada ve gerekse taşınma sırasındaki kayıpları da %3 sayarsak yaklaşık 0.6 milyon ton buğday ürünü kullanım dışı kalmaktadır. Özet olarak bugünkü nüfusumuz için yılda en azından 15.1 + 1.9 + 0.6 = 17.6 milyon
Buğday hasat ve harmanı Ülkemizde büyük ölçüde biçer döverlerle yapılmaktadır ve kısa zamanda işler bitirilmektedir. Biçerdöverle hasat da, hasat ve harman işlemi birlikte yapılmaktadır. Bu nedenle biçerdöverin ayarları hasat ve harman açısından tane kayıplarını azaltmak için çok önemlidir. Tane kayıplarının en fazla olduğu arızalı, engebeli arazilerde kullanılan biçerdöverlerin ön tabla, düzenek ayarları çok iyi yapılmalı, tane dökümü asgari seviyede tutulmalıdır.
Buğday hasadında biçerdöverin yanında bazı dağlık yörelerimizde hala insan gücüyle orak, tırpan ve traktörden güç alan biçer bağlar ile harman makinesi(batos) kullanılmaktadır. Orak, tırpan ve biçer bağlarla bir günde fazla iş yapılamadığından hasat işlemleri zamanında bitirilememekte ve tane kayıpları da artmaktadır.
2. Buğday İçin En Uygun Hasat Zamanı
Türkiye’de buğday hasadı genellikle güneyde önce Çukurova’dan Haziran ayı ilk günlerinde başlamakta, Temmuz ayında Trakya ve İç Anadolu Bölgelerinde yoğunlaşmakta, Ağustos ayında Doğu Anadolu bölgesinde sona ermektedir. Geç ekilen veya gelişme devresi uzun yani geççi buğday çeşitlerinin hasadı, normal zamanda ekilen ve orta erkenci çeşitlere göre bir iki hafta daha sonra yapılmaktadır.
Buğday bitkisi, hava sıcaklığına ve çeşidin erkenciliğine bağlı olarak başak çıkarmayı takip eden çiçeklenmeden 50-60 gün sonra biçerdöver ile yapılacak hasat olumuna gelir. Buğday bitkileri biçerdöver ile hasat olumuna geldiğinde bitkinin sapları, yaprakları ve başaklar sarı saman rengini alır, başaktaki ve tanedeki rutubet oranı %12’nin altına iner.
Buğday hasadının zamanını iyi belirlemek tane kayıplarını azaltma ve ürün kalitesi için çok önemlidir. Hasadın erken yapılması, tanelerin buruşuk ve solgun olmasına neden olmaktadır. Çünkü başakların ve tanelerin iyice kurumadan erken hasat edilmesi durumunda tam olgunlaşmamış tanelerde kalite düşmekte, başaktan ve başakçık kavuzundan taneler zor ayrılmakta, yüksek rutubet nedeniyle ürünü kurutmak gerekmektedir. Geç yapılan hasatta ise çeşidin özelliğine de bağlı olarak başakta tane dökülmeleri, yağışa ve rüzgara bağlı olarak bitkide yatmalar, bazı çeşitlerde başaktaki tanede çimlenmeler görülebilir. Buğday hasadındaki 2-3 günlük gecikme dekardan alınan tane veriminde %2-3 arasında azalmaya neden olmaktadır.
Hasatta buğday başaklarında rutubet oranı %11-12 arasında olmalıdır. Tanelerin daha yüksek rutubette olması hasattan sonra kurutmayı gerektirmektedir. Hasadın fazla geciktirilmesi de kuş zararı, başak kırılmaları, tanelerde renk değişimi, kararma ve önemli oranda tane dökülmesine neden olarak dekardan alınan verimi düşürmektedir. Buğday tarlasında bitkilerinin hasat dönemine geldiğini gösteren belirtiler:
• Buğday tarlasında başaklar altın sarısı rengini almalıdır.
• Başaklardaki taneler sert olmalı, tırnakla bastırılınca ezilmemeli, kuru olmalıdır.
• Bitkinin sapı, yaprakları, başağı ve taneleri tamamen kurumuş olmalıdır.
• Başağı koparıp elimize alıp ovaladığımızda taneler kolayca başakçık kavuzlarından ayrılmalıdır.
• Başaktaki kardeşler de hasat olumuna gelmelidir, hasat sırasında tüm tarladaki buğday bitkileri mütecanis olarak kurumalıdır.
3. Hasatta Tane Kayıplarını Azaltmak İçin Alınabilecek
Önlemler
Biçer döver ile hasatta tane kayıplarını azaltmak için, ayarlı ön tabla ile uygun yükseklikten zamanında hasat yapılması çok önemlidir. Fazla yüksekten hasat yatık ve yarı yatık bitkilerin biçerdöverin ön tablasına alınmasını önleyerek tabla ve verim kaybına neden olmaktadır.
Hasat kayıplarının en az düzeye indirilmesi için kullanılan biçerdöverin öğleden evvel ve sonra farklı ayarlanması gereği unutulmamalıdır. Çünkü günlük sıcaklık artışına bağlı olarak tanelerdeki nem oranı da değişmektedir. Genelde sabahları saat 10'a kadar tanelerdeki nem yüksektir. Bu nedenle buğday hasadına sabah saat 10'dan sonra çiğ kalkınca girilmesi daha uygundur. Aksi halde sabah erken saatlerde hasat edilen ürünün nemi yüksek olacağından kurutmak gerekebilir. Biçerdöver ayarları ile ilgili olarak şu noktalar üzerinde durulmalıdır:
• Biçerdöverin silindir hızı ayarı:
Biçerdöverle hasat yaparken tane dökülmesi dolabın çarpması sonucu ise devir sayısı azaltılır. Biçerdöverin silindir hızı mümkün olduğu kadar düşük, dakika da 250-350 devir arasında olması uygundur. Aşırı silindir hızı bir yandan tanelerin kırılmasına neden olurken, bir yandan da eleklerde tıkanmalar meydana gelir, başak ve tane olarak önemli hasat kayıplarına neden olabilir.
• Batör-kontrabatör açıklık ayarı:
Biçerdöverden sap samanla birlikte dövülmemiş başaklar dışarı atılırsa bunu engellemek için batör-kontrabatör aralık ayarı iyi yapılmalı ve batör devri uygun olmalıdır. Gerekirse batör ve kontrabatördeki aşınmış parçalar değiştirilmelidir. Buğday sapı ve başaklar yeterince kuru iseler (%12 ve daha az nemli), açıklık ayarı biraz daha artırılabilir. Biçerdöverin arakasındaki hasat artıkların atıldığı namluya bırakılan saplardaki başaklarda bir miktar tane kalıyorsa bu açıklık azaltılabilir. Bu durumda silindir hızını artırmak yerine, açıklık ayarını düşürmek daha iyidir.
• Vantilatör ayarı:
Aşırı hava, buğday tanelerin bir kısmının tekrar geri dönüşüm(anafor) yolu ile kırılmalarına veya dışarı atılmalarına neden olmaktadır. Tarlada 40-50 metrelik bir şerit hasat edildikten sonra, biçerdöverin arkasındaki döküntüler kontrol edilmeli ve taneler dışarı atılmayacak şekilde vantilatör yeniden ayarlanmalıdır.
• Elek Ayarı:
Eleğin aşırı yüklenmesini önlemek için biçerdöverin biçim esnasındaki hızı azaltılmalıdır. Buğday hasadının temiz yapılması, ürününün kalitesini ve satış fiyatını olumlu yönde etkileyen çok önemli bir faktördür. Bu nedenle depoya gelen ürünün temiz olması ve kavuz gibi sap saman parçaları taşımaması için biçerdöverin üst ve alt eleklerinin aralıklarının uygun olması gerekmektedir.
Sap ve saman ile tarlaya tane atılması, dökülmesi biçerdöverde sarsak kayıplarının olduğunu göstermektedir. Sarsakların hasat sırasında tıkanması, batör devrinin çok düşük olması, perdenin yırtılması, biçerdöver hızının fazlalığı ve kontrabatör aralığının fazlalığı sarsak kayıplarına neden olmaktadır. Bu gibi kayıplara neden olmamak için biçerdöver tarlada hasada başlamadan önce ayarları buğdayın gelişme durumuna göre ayarlanmalıdır. Biçerdöver tarlaya girdikten sonrada biçerdöverin peşinden gidilerek başak ve tane döküp dökmediği kontrol edilmelidir. Buğday hasadı esnasında tarlada biçerdöverin arkasında bir yerde işaretleyeceğimiz kenarları birer karışlık bir alanda bulacağımız her tane, dekar başına yaklaşık 1 kg'lık ürün kaybı demektir.
Tarla başlarında hasat edilmemiş buğday bitkilerine “bayrak” denilmektedir. Bu tip kayıplar, biçer döver dönüşlerinde ön tablanın zamanında indirilmemesi sonucu olmaktadır. Bu gibi ürün kayıplarını azaltmak için biçerdöver operatörlerinin eğitimli ve dikkatli olması gerekmektedir.
Yatan buğday tarlalarında kesme kayıplarını azaltmak için biçerdöverin sap ayırıcısı iyi ayarlanmalı ve sap kaldırıcı parmaklar iyi kullanılmalıdır. Yatan buğday tarlasında başak ve tane kayıplarını azaltmak için hasatta çok dikkatli olunmalıdır.
Buğday hasadında çok yüksekten biçim yapmaktan kesinlikle kaçınmalıdır. Çok yüksekten hasat dekardan daha az sap balyası alınmasına ve anızlı toprak işlemenin zor olmasına neden olmaktadır. Tarlanın ve buğdayın gelişme durumuna göre yaklaşık 10-15 cm arasında yüksekten hasat yapılması uygundur.
BUĞDAY HASADINDA DANE KAYBI
Biçerdöverler,hasat ve harman ilerini aynı anda yapan makinelerdir. Hasat esnasında biçerdöverde dört ana organ aynı anda çalışmaktadır. Bunlar; Biçme Ünitesi , Harmanlama Ünitesi , Sarsaklar ve Temizleme Üniteleridir. Senkronize bir biçimde çalışan bu ünitelerde mahsulün durumuna ve fiziksel şartlara göre gerekli ayarlamalar yapılmalıdır. Yoksa dane kaybı oranının artması kaçınılmaz bir sonuçtur.
İlçemizde asıl kayıp nedenleri biçme ünitesinin ve harmanlama ünitesi ayarlarının düzgün yapılmaması ve hasat hız sınırına uyulmamasından kaynaklanmaktadır.
Hasat kayıplarının önlenmesi için en büyük iş siz üreticilerimize düşmektedir. Biçerdöver tarlanızda iken gerekli kontrolleri yapan çiftçilerimizin kazancı daha bol olacaktır. Bunu şöyle bir örnekle açıklayabiliriz.
Dekara 600 kg. ürün veren bir tarlada çiftçimiz biçeri kontrol eder ve kaybı il sınırımız olan %1 ‘de tutarsa dekar başı 6 kg. zararı olacaktır. 100 dekar eken bir çiftçimizin toplam zararı 600 kg. dır. Tarlasındaki biçerdöveri kontrol etmeyen bir üretici ise ortalama %4 kayıpla karşılaşmaktadır ki bu dekara 24 kg. buğday demektir. Bu üreticimizin toplam zararı ise 2400 kg. olacaktır. Yani dönüme attığı tohumluk kadar zararı olacaktır. Kontrol yapmayan çiftçimizin maddi zararı ise ;
(2400-600) x 0,65TL. = 1.170 TL. olacaktır.
KONTROL NASIL YAPILIR ?
Biçerdöver kontrolünde yapılması gereken işlem 50 x50 Cm. çapında 3 alanda daneler toplanmalı ve ağırlıkları hesaplanmalıdır. ( Ağırlık hesaplanmasında 1000 tane ağırlığı cetvellerinden yararlanılır. ) Danelerin toplanacağı alanlar aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
Resimde de gözüktüğü gibi 50x50 cm. çaplı alanların bir tanesi namludan diğer 2 si ise tablanın her iki yanından 5cm. Taşacak yerlerden seçilmeli ve buradaki dane ve başak daneleri toplanarak hesaplama yapılmalı ve % kayıp oranı bulunmalıdır.
Tarlanın dekara ortalama verimi tahmin edildikten sonra aşağıdaki tabloyu kullanarak %kayıp oranını bulabilirsiniz.
Tarla Verimi
(kg/da)
%1 %2 %3
200 9 18 27
250 11 22 33
300 13 26 39
350 15 30 45
400 18 36 54
450 20 40 60
500 22 44 66
600 27 54 81
700 31 62 93
800 36 72 108
Örneğin 450 kg. verimi olan bir tarlada 40 adet tane bulunduysa yukarıdaki tabloya bakılarak %2 lik bir kayıp var demektir.
DANE KAYIPLARI ÖNLENEBİLİR Mİ?
Biçerdöver imal eden firmalar, biçerdöverlerini sıfır dane kaybı yapacak şekilde üretmekte ve kitapçıklarında hangi çeşit ve fiziksel şartlarda hangi ayarlarla gidileceği bilgisine ve hız ayarlarına yer vermiştir.
Buna göre dane kaybının önlenmesi oldukça basit bir işlemdir. Bu bağlamda yapmanız gereken birkaç işlem vardır. Bunlar ise şöyle sıralanabilir ;
1. BİÇERDÖVER OPERATÖR BELGESİ OLMAYANLARA BİÇİM YAPTIRMAYINIZ : Bakanlığımızında kesin bir talimatla belirttiği üzere operatör belgesi sahibi olmayanların biçim yapması yasaktır. Tarlanıza getirttiğiniz biçer döver de ilk bakmanız gereken şey operatör belgesidir. Unutmayınız ki operatör belgesi olmayan yetersiz kişiler daha fazla dane kaybı yapacaktır.
2. ÜRÜNÜNÜZÜ YETİŞTİRİRKEN HASADI DÜŞÜNÜN : Unutmayın ki engebeli , taşlı ve otlu alanlarda dane kaybı daha fazla olacaktır.
3. HASADI ZAMANINDA YAPTIRMAYA ÖZEN GÖSTERİN : fazla olgunlaşmış , nemli veya olgunlaşma evresini tamamlamamış ürünlerde dane kaybı daha fazla olacaktır. Özelikle sabah erken ve akşam saatlerinde hasat yaptırmak nem oranı artacağından dane kaybını da arttıracaktır.
4. YÜKSEK HIZDA HASAT YAPTIRMAYINIZ : En sık karşılaşılan problemlerin başında bu işlem gelmektedir. Operatörler daha fazla kazanmak amacı ile hızlı biçim yapmak isteyebilirler. Bu konuya dikkat ederek yüksek hızda biçim yaptırmayınız.
5. ÜRÜNÜ HASAT SIRASINDA KONTROL EDİNİZ : Asıl yapılması gereken işlem ise bu olup , ürününüzü kontrol ederek dane kaybının önüne geçiniz.
6. Hasat esnasında biçerdöver sürücüsünün yanında değil, daima biçerdöverin arkasında olup, dane kaybını kontrol ediniz.
7. Arpa hasadını tamamlamış biçerdöverlerin, gerekli temizliği yapılmadan buğday hasadına başlamasına müsade etmeyiniz.
8. Fazla dane kaybına neden olan sürücüleri Tarım İl veya İlçe Müdürlüklerine bildiriniz.
Değerli çiftçiler,Nasıl ki, “damlaya damlaya göl oluyorsa”, üründe de “dane dane ton olur” diyerek ürününüz bol, emeğiniz yağlı olsun der, bereketli bir hasat sezonu dilerim.
Kaynak: Dr. Sami SÜZER /Ziraat Yüksek Mühendisi/ Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Uğur Macit